در سیر مکتب تربیت عرفانی نجف، به مرحوم حضرت علامه طباطبایی رسیدیم. روش تربیتی ایشان چه بود و شاگردان ایشان چه کسانی بودند؟

ایشان از جهت زمانی شاگردان اولی و دومی و سومی داشتند. مرحوم پدرم از شاگردان اولی ایشان بود. مرحوم علامه وقتی که به قم می‌آیند مدت کوتاهی درس فقه و اصول برگزار کردند، ولی آن موقع می‌بینند جای درس تفسیر و فلسفه در حوزه خالی است؛ درس فقه و اصول را تعطیل کردند و تدریس فلسفه را شروع کردند که با ورود توده‌ای‌ها در ایران هم‌زمان بود. ایشان در تبریز بودند و مشکلات آن‌ها را درک کرده بودند. خلاصه طبق وظیفه، درس فلسفه و تفسیر را شروع می‌کنند و کم­کم شناخته می‌شوند و شاگردانی خدمت ایشان حضور می‌یابند. مباحثی از تفسیر را هم در شادآباد تبریز نوشته بودند ولی هنوز پالایش نشده بود. وقتی به حوزه قم آمدند و تدریس را شروع کردند، آن نوشته‌ها را تعمیق کردند و کتاب تفسیر المیزان را که بحرالمعارف و معارف گوناگون در آن وجود دارد نوشتند.

به هر حال ایشان در دو-سه دور از زمان، شاگردانی را پرورش دادند. آن مقدار که بنده می‌دانم مرحوم ابوی و آیت‌الله خوشوقت از شاگردان اولی مرحوم علامه بودند. مرحوم آیت‌الله سیدمحمدحسین تهرانی صاحب کتاب‌های معادشناسی و امام­‌شناسی نیز با مرحوم علامه ارتباطاتی داشتند. مهر تابان یکی از محصولات آن ارتباطات و جلسات است.

شاگردان رتبه دومِ علامه، از جهت زمانی چه کسانی بودند؟

عده‌ای از شاگردان علامه در مرتبه دوم هستند؛ مثل مرحوم آیت‌الله سعادت‌پرور و آیت‌الله جعفری که اخیراً مرحوم شدند. مرحوم علامه رضوان الله علیه با درخواست شاگردان یک سری جلسات معنوی خاصی را تشکیل می‌دهد. در این جلسات مطالبی بیان می‌شد تا تحریک کنندۀ سیر عملی باشد. مرحوم پدرم می‌گفت: ما یک دوره رسالۀ سیر بحر العلوم را خدمت علامه خواندیم. مرحوم آیت‌الله تهرانی و شخص دیگری که ظاهراً هنوز زنده است با مرحوم علامه نیز جلساتی داشتند و تقریرات درس علامه را می‌نوشتند، کتاب لب اللباب محصول این جلسات است.

از مکتب عرفانی نجف یاد کردید، آیا ما مکاتب عرفانی قم، کربلا و یا سامرا نیز داریم؟

آن مقدار که بنده اطلاع دارم چنین چیزی نیست و مقصود این است که این مکتب از نجف برخاسته است و جای دیگر هم نیست و اگر هم در قم بوده است مثل مرحوم میرزاجواد آقا، باز از نجف نشأت گرفته است.

ادامه دارد...